۱۰ سال پس از امضای برجام، فروپاشی توافق هسته‌ای ایران با فعال‌سازی اسنپ‌بک و بازگشت تحریم‌ها، آینده دیپلماسی منطقه‌ای را در هاله‌ای از ابهام فرو برده است.

همشهری آنلاین – گروه سیاسی: ۲۶ مهرماه ۱۴۰۴ (۱۸ اکتبر ۲۰۲۵)، جهان شاهد نقطه عطفی در تاریخ دیپلماسی هسته‌ای بود: روز خاتمه (Termination Day) توافق جامع هسته‌ای ایران، معروف به برجام (JCPOA). این توافق که در ۱۴ ژوئیه ۲۰۱۵ (۲۳ تیر ۱۳۹۴) بین ایران و گروه ۱+۵ (ایالات متحده، روسیه، چین، بریتانیا، فرانسه و آلمان) امضا شد، قرار بود به عنوان نمادی از دیپلماسی چندجانبه، برنامه هسته‌ای ایران را محدود کند و در مقابل، تحریم‌های بین‌المللی را برداشته و ایران را به اقتصاد جهانی بازگرداند. اما امروز، ۱۰ سال پس از روز پذیرش (Adoption Day) در ۱۸ اکتبر ۲۰۱۵، برجام نه تنها به سرانجام نرسید، بلکه با فعال‌سازی مکانیسم اسنپ‌بک توسط اروپا، تحریم‌های سازمان ملل متحد که بین سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۰ وضع شده بودند، بازگشته‌اند. این رویداد، که توسط ایران به عنوان «پایان رسمی توافق هسته‌ای ده ساله» اعلام شد، پیامدهای گسترده‌ای برای امنیت جهانی، اقتصاد ایران و روابط بین‌الملل دارد.

از امید تا فروپاشی

برجام، که رسما طرح جامع اقدام مشترک نامیده می‌شود، ایران را ملزم به کاهش تعداد سانتریفیوژها، محدود کردن غنی‌سازی اورانیوم به سطح ۳.۶۷ درصد، بازسازی راکتور آب سنگین اراک و پذیرش نظارت گسترده آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) کرد. در مقابل، تحریم‌های هسته‌ای سازمان ملل، اتحادیه اروپا و ایالات متحده برداشته شد. طبق قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل، این تحریم‌ها قرار بود به تدریج تا روز خاتمه در ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵ برداشته شوند. اما خروج یکجانبه ایالات متحده در سال ۲۰۱۸ تحت ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ، که با اعمال سیاست «فشار حداکثری» همراه بود، همه چیز را تغییر داد. ایران در پاسخ، از سال ۲۰۱۹ تعهدات خود را کاهش داد و غنی‌سازی را تا سطح ۶۰ درصد افزایش داد، که تنها یک گام فنی تا سطح تسلیحاتی (۹۰ درصد) فاصله دارد.

در ژوئن ۲۰۲۵، جنگ ۱۲ روزه بین ایران، اسرائیل و ایالات متحده، که منجر به بمباران سایت‌های هسته‌ای ایران شد، آخرین میخ را بر تابوت برجام کوبید. مجلس ایران همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) را تعلیق کرد و مذاکرات احیای برجام، که از سال ۲۰۲۱ در جریان بود، متوقف شد. اروپا، که خود را متعهد به حفظ توافق می‌دانست، در نهایت در ۲۸ آگوست ۲۰۲۵ مکانیسم اسنپ‌بک را فعال کرد و تحریم‌ها را بازگرداند.

آثار و تبعات برجام: یک دهه ناکامی دیپلماتیک

طبق گزارش‌های آژانس، ایران تا سال ۲۰۱۸ کاملا پایبند بود و ۱۵ گزارش مثبت دریافت کرد. اقتصاد ایران رشد کرد: صادرات نفت از ۱ میلیون بشکه در روز به بیش از ۲.۵ میلیون رسید، سرمایه‌گذاری خارجی افزایش یافت و تورم کاهش یافت. اما خروج آمریکا، اقتصاد ایران را به بحران کشاند. تحریم‌های ثانویه آمریکا، که شرکت‌های خارجی را از تجارت با ایران منع می‌کرد، منجر به سقوط ارزش ریال، تورم بالای ۴۰ درصد و فشار مالی شد. ایران برای جبران، به تجارت با روسیه و چین روی آورد ولی همچنان اقتصاد آسیب‌پذیرتر شد.

برجام برنامه هسته‌ای ایران را کنترل کرد، اما فروپاشی آن، ایران را به آستانه هسته‌ای رساند. اندیشکده شورای آتلانتیک در سپتامبر ۲۰۲۵ گزارش داد که برجام «یک شکست پایانی» بود که به دلیل خروج آمریکا و عدم تعهد اروپا به وعده‌های اقتصادی، امید به مذاکرات جدید را از بین برد. این اندیشکده پیش‌بینی می‌کند که بدون برجام، ایران ممکن است از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) خارج شود، که می‌تواند به درگیری‌های منطقه‌ای منجر شود. همچنین، بولتن دانشمندان اتمی در اول اکتبر ۲۰۲۵ هشدار داد که اسنپ‌بک "«یسک تشدید» را افزایش می‌دهد و برنامه هسته‌ای ایران را پنهان‌تر و سخت‌تر می‌کند.

در ۴۸ ساعت اخیر، خبرگزاری الجزیره گزارش داد که روز خاتمه «نسبتاً بی‌معنی» است زیرا اسنپ‌بک قبلا تحریم‌ها را بازگردانده. علی واعظ، تحلیلگر انجمن کنترل تسلیحات، به خبرگزاری فرانسه گفت که این روز تنها رسمی‌سازی فروپاشی است و ایران را از محدودیت‌های هسته‌ای آزاد می‌کند، هرچند همچنان تحت معاهده منع گسترش (NPT) است. گاردین نیز در ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵ نوشت که ایران تعهدات هسته‌ای را پایان‌یافته اعلام کرده، اما به دیپلماسی متعهد است، در حالی که اروپا بر «راه‌حل دیپلماتیک جدید» اصرار دارد.

اسنپ‌بک، دیپلماسی را پیچیده‌تر کرده است. روسیه و چین در نامه مشترکی با ایران به شورای امنیت در ۱۷ اکتبر ۲۰۲۵، اسنپ‌بک را «غیرقانونی» خواندند و گفتند هیچ الزامی برای اجرا ایجاد نمی‌کند. این اختلاف، اعتبار شورای امنیت را زیر سوال می‌برد.

اروپا اصرار دارد که اسنپ‌بک پایان دیپلماسی نیست. کایا کالاس، دیپلمات ارشد اتحادیه اروپا، در ۱۸ اکتبر گفت که مذاکرات برای توافق جدید ضروری است. ترامپ در ۱۶ اکتبر ابراز تمایل به توافق صلح با ایران کرد. اما ایران، عباس عراقچی را به عنوان وزیر خارجه، مذاکرات را مشروط به تضمین عدم حمله نظامی می‌داند. چین و روسیه، با ۱۲۱ کشور عضو جنبش عدم تعهد (NAM)، اسنپ‌بک را رد کرده‌اند.

حواشی و چالش‌های آینده

حواشی برجام شامل اتهامات غرب به ایران مبنی بر پیگیری سلاح هسته‌ای است، که تهران رد می‌کند. جنگ ژوئن ۲۰۲۵، که سایت‌های نطنز و فردو را هدف قرار داد، ابهامات را افزایش داد. آژانس دسترسی ندارد و ذخایر اورانیوم ایران ناشناخته است. اندیشکده کارنگی در آگوست ۲۰۲۵ پیشنهاد داد که آمریکا و اروپا برای جلوگیری از بحران، دسترسی آژانس را در ازای ممنوعیت موقت حمله نظامی تضمین کنند. با این حال ایران در آخرین مواضع اعلام کرد با فعال شدن مکانیسم ماشه نحوه همکاری‌ها با آژانس بار دیگر دستخوش تغییر خواهد شد. ایران و آژانس در ۲۲ شهریورماه به توافقی در قاهره مصر دست یافته بودند.

در نتیجه، ۱۰ سالگی برجام نه جشن پیروزی، بلکه نماد شکست دیپلماسی است. اسنپ‌بک، هرچند نمادین، ریسک جنگ را افزایش داده است و ایران را به سمت تشدید برنامه هسته‌ای سوق می‌دهد. گروه بین‌المللی بحران اعلام کرده بدون مذاکرات جدید، منطقه به «جنگ ابدی» کشیده می‌شود. برای ایران معاصر، این پایان یک عصر است، اما شاید آغاز چالش‌های بزرگ‌تر. جهان نیاز به دیپلماسی متقابل دارد: محدودیت‌های هسته‌ای در ازای رفع تحریم‌ها، پیش از آنکه دیر شود.

کد خبر 987025

• نامه جدید ایران به سازمان ملل‌ درباره اسنپ‌بک

• واکنش قاطع وزارت امور خارجه به انقضای قطعنامه شماره ۲۲۳۱ | این موضوع باید از فهرست شورای امنیت خارج شود

• عربستان هم دنبال پیمان دفاعی با آمریکا رفت

• خروج ایران از تحریم‌هایی که توسط شورای امنیت وضع شده

• موضع جدید ایران؛ نامه مهم عراقچی به گوترش و رئیس شورای امنیت درباره قطعنامه ۲۲۳۱ | هرگونه ادعای احیای قطعنامه‌ باطل است

• ایران نباید با این چهره مدارا کند؛ چرا؟

• وزیر خارجه مصر با عراقچی، گروسی و ویتکاف درباره توافق جامع هسته‌ای تماس گرفت

• محتویات کیف خانم وزیر چه بود؟ | دروازه نفس خود را گل بگیرید خانم! | حاشیه سندروم پست بی‌قرار

• کشتی گیر جوان حین تمرین درگذشت

• ادامه حواشی بوسه چهره مشهور بر دست زن کارگر+ تصاویر | از شیطنت‌ بی‌بی‌سی تا واکنش تند کاربران

• شوک شدید ژاپن به AFC؛ خروج از آسیا | پای عربستان و قطر در میان است

• بوسهٔ چهره مشهور بر دستان زن کارگر جنجالی شد+ عکس | ماجرا چیست؟ | از شما انتظار نداشتیم! | دستگاه قضایی وارد ماجرا می‌شود

• نامه جدید ایران به سازمان ملل‌ درباره اسنپ‌بک

• این مقتول را شناسایی کنید + تصاویر | قاتل دستگیر شده است

• شوک شدید ژاپن به AFC؛ خروج از آسیا | پای عربستان و قطر در میان است

• ادامه حواشی بوسه چهره مشهور بر دست زن کارگر+ تصاویر | از شیطنت‌ بی‌بی‌سی تا واکنش تند کاربران

• هواپیماها شبانه برخاستند؛ حمله جدید هوایی تائید شد | مواضع گروه «حافظ گل بهادر» هدف قرار گرفت

• این مقتول را شناسایی کنید + تصاویر | قاتل دستگیر شده است

• پیام واضح ایران به اسرائیل | هدف اسرائیل از ترور فرماندهان نظامی ایران |ایران چطور رادارهای آمریکایی را فریب داد؟

• آغاز توزیع گوشت‌های وارداتی؛ اعلام قیمت هرکیلو گوشت گرم گوساله و چرخ کرده

• درگیری لفظی لژیونر استقلالی با سرمربی و اخراج | فسخ قرارداد و شکایت به فیفا انجام شد

• محتویات کیف خانم وزیر چه بود؟ | دروازه نفس خود را گل بگیرید خانم! | حاشیه سندروم پست بی‌قرار

• اعطای مشوق‌ برای سکونت در این جزایر خلیج فارس | تاکید مقام عالیرتبه سپاه

• هشدار به ترامپ و نتانیاهو: هیچ پناهگاهی برای شما وجود ندارد

• خروج ایران از تحریم‌هایی که توسط شورای امنیت وضع شده

• ظریف می‌گفت که اسنپ بک را انجام نمی‌دهند

• موضع جدید ایران؛ نامه مهم عراقچی به گوترش و رئیس شورای امنیت درباره قطعنامه ۲۲۳۱ | هرگونه ادعای احیای قطعنامه‌ باطل است